Kastelen in detail

In de rubriek 'Kastelen in detail' bespreekt kastelenkenner Ben Hendriks de belangrijkste kenmerken van een kasteel uit de middeleeuwen.

Woontoren of donjon

Het begin van vele kastelen is de woontoren of donjon. Een woontoren werd soms op een opgeworpen heuvel, motte, gebouwd, maar er zijn er ook vele die niet op een motte zijn ontstaan. Een donjon kan dus het begin zijn van een uitgebreid kastelencomplex, maar vele woontorens kwamen nooit verder.
Woontoren of donjon

De binnenplaats

Bij verscheidene kastelen werd in de middeleeuwen een muur gebouwd om een beschermde ruimte te creëren voor het dagelijks leven in het kasteel. Heel vaak gebeurde dat door te beginnen vanaf het eerste gebouw, meestal een woontoren, met het bouwen van een muur.
De binnenplaats

De voorburcht

Een voorburcht was het terrein bij een kasteeltoren, waar het dagelijks leven van dat kasteel zich afspeelde. Hier woonde de kasteelheer met zijn vazallen, waren de stallen voor de paarden en het vee en werden vaak ook gebouwtjes gemaakt waar een smid of een andere handwerksman zijn vak kon uitoefenen.
De voorburcht

Kasteelmuren

De kasteelmuur is het meest elementaire deel van de verdediging van een kasteel. Het eerste wat de bouwheer van een kasteel zou laten doen na de aanleg van een motte - dat is de oudste vorm van een kasteel - is het plaatsen van een muur rond de afgevlakte bovenzijde van de motte.
Kasteelmuren

Grachten

Grachten om een kasteel waren een goede bescherming voor een kasteel. In het grootste deel van het jaar hielden ze de vijand op een afstand. Daarom zijn in het waterrijke Nederland de meeste kastelen dan ook waterburchten, hoewel er vanzelfsprekend ook kastelen zijn die nooit grachten hebben gekend.
Grachten

Toegangsbruggen

De meeste kastelen in Nederland werden gebouwd op een omgracht terrein. Een gracht was de meest eenvoudige manier om het kasteel te verdedigen en om de vijand op afstand te houden.
Toegangsbruggen

Kasteelpoorten

Middeleeuwse kastelen werden vaak uitgerust met zware muren. Naarmate het gebruik van buskruit toenam en de vuurwapens sterker werden, werden ook de muren dikker. Maar er bleven zwakke plekken, want ten slotte moest men het kasteel in en uit kunnen. Aan de verdediging van de kasteelpoort moest men dus veel aandacht besteden.
Kasteelpoorten

Kasteeltorens

De eerste kastelen waren veelal niet meer dan torens. Die eerste kastelen ontstonden in ons land soms als motte kastelen: een met de hand opgeworpen heuvel waarop, binnen een palissade, een houten toren werd opgetrokken. Later, als de eigenaar van de toren voldoende geld er voor had en als de grond van de heuvel goed was ingeklonken werd het houten gebouw veelal vervangen door een stenen exemplaar.
Kasteeltorens

Gevangenis of kerker

In de middeleeuwen heette een gevangenis een kerker. Voor ons begrip was een kerker een ruw onderkomen, waarin het menselijk welzijn niet ter sprake kwam. In een kasteel was de kerker meestal gelegen in een van de onderste vertrekken, meestal de kelderverdieping van de hoofdtoren van het kasteel.
Gevangenis of kerker

Kapellen of kerken

In sommige kastelen werd de mis opgedragen in de grote zaal van het kasteel, maar in andere kastelen werd een speciale ruimte ingericht als kapel, zoals bij voorbeeld in kasteel Hoensbroek en in het slot Doddendaal bij Ewijk in Gelderland.
Kapellen of kerken

Waterputten

Voor de kasteelbewoners was het belangrijk dat zij over een eigen watervoorziening konden beschikken, want tijdens een beleg zou het voor de belegeraars een koud kunstje zijn om het water in de directe nabijheid ondrinkbaar te maken door het te vergiftigen met kadavers of andere verontreinigingen.
Waterputten

Weergangen

De weergang is een soort looppad op de bovenzijde van een kasteelmuur. De weergangen zijn bedoeld om het mogelijk te maken om van de ene zijde van een ronde of ovale burcht naar de andere zijde te gaan.
Weergangen

Kantelen

Kantelen zijn onderdelen van de borstwering boven op een kasteeltoren of kasteelmuur. Het hogere deel van de borstwering tussen twee insnijdingen op een muur of platform op een toren noemen we een kanteel.
Kantelen

Mezekouw

Een mezekouw is een doorgaans vierkant gat in de vloer van een uitbouw aan een muur of boven een poort bij een kasteel. Dit werpgat is bedoeld om hierdoor de vijand te bestoken die er zich onder bevindt. Hiervoor werden vaak stenen gebruikt of heet water.
Mezekouw

Gemak of plee

Het gemak dient de mens, luidt een oud Nederlands spreekwoord. Onder het woord gemak verstond men dan een gelegenheid, om het netjes uit te drukken, waar men zijn lichamelijke afvalstoffen kon kwijtraken.
Gemak of plee

Schietgaten

Schietgaten of schietsleuven zijn bij middeleeuwse kastelen openingen in een kanteel op een weergang, in een toren of zelfs in een vertrek in een kasteel. Ze waren bedoeld om de vijand bij een aanval te kunnen bestoken met pijl en boog of een vuurwapen, waarbij de schutter enigszins beveiligd werd.
Schietgaten

Duivengaten en duiventillen

De heer van de heerlijkheid kreeg in de middeleeuwen de beschikking over verscheidene rechten. Een van die rechten was ook het recht van duivenvlucht of duivenslag: het recht als enige in de heerlijkheid om duiven te mogen houden. Deze waren om twee redenen van belang.
Duivengaten en duiventillen

Kasteeltuinen

Over individuele kasteeltuinen uit de middeleeuwen is niet zo veel bekend, want er zijn nauwelijks afbeeldingen van en geen kaarten. We moeten het daarom doen met wat algemene informatie. Die wordt heel sporadisch gegeven in miniaturen uit bij voorbeeld getijdenboeken (gebedenboeken).
Kasteeltuinen

Bouwhuizen

In de meeste gevallen zijn de bouwhuizen bij kastelen, die dan vaak al als buitenplaatsen fungeren, eerst in de zeventiende eeuw ontstaan. Zij ontstonden meestal bij kastelen (buitenplaatsen), die zich sterk bezig hielden met het agrarische of bosbouwbedrijf.
Bouwhuizen

Muntrecht

Het muntrecht was in de middeleeuwen een recht, dat was voorbehouden aan de landsheer en lokale machthebbers, die van hem toestemming hadden gekregen om munten te slaan op hun eigen naam. Voor het Nederland van die tijd waren het aanvankelijk de munten van de graven van Vlaanderen, die hier veelvuldig gebruikt werden.
Muntrecht

Ban- of dwangmolens

In Zeddam staat op een hoog punt een ronde torenmolen. Deze torenmolen werd gebouwd 1441, waarmee hij vermoedelijk de oudste nog bestaande molen in Nederland is. De molen was het eigendom van de heren Van den Bergh, die resideerden op het Huis Bergh in 's-Heerenberg.
Ban- of dwangmolens

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken we veel aandacht aan kastelen. Lees Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Lees verder over kastelen

Nederlandse Kastelen

Met 'Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats' heeft Ben Hendriks een zeer toegankelijke studie geschreven over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.
Kastelen: Van motte tot buitenplaats


Met 'Kastelen in Nederland' laten wij u genieten van de rijkdom van onze vaderlandse geschiedenis en in het bijzonder van de prachtigste en interessantste kastelen en huizen in Nederland.
Dankzij de vele illustraties is de uitgave 'Kastelen in Nederland' ook een kijkspel. Hierdoor krijgt u niet alleen een goede indruk hoe het kasteel in het Nederlandse landschap staat, maar wordt u ook geattendeerd op de uiterlijke bouwkundige bijzonderheden.
Kastelen in Nederland

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.