Nova Zembla

Overwintering in het Behouden Huis op Nova Zembla

De overwintering van Willem Barentsz met zijn bemanning in het Behouden Huis op Nova Zembla behoort tot de beroemdste verhalen uit de Nederlandse geschiedenis. De zeelieden waren in 1596 met een zeilschip uit Amsterdam vertrokken voor hun zoektocht naar de noordelijke doorvaart naar Azië. Toen het schip vast raakte in het ijs ten noorden van het huidige Rusland bij Nova Zembla, bouwde Willem Barentsz met zijn bemanning een hut, het Behouden Huis. Een van de overwinteraars, Gerrit de Veer, schreef na zijn behouden terugkomst een boek over hun belevenissen. Op zijn verhaal is bijna alle kennis over het avontuur van de overwintering op Nova Zembla gebaseerd. Dankzij zijn verhaal, dat al snel na verschijning een bestseller werd, werd de barre reis naar Nova Zembla een vast ankerpunt in onze vaderlandse geschiedenis.

Noordelijke route

Willem Barentsz, Jacob van Heemskerck, Gerrit de Veer en de andere bemanningsleden waren geen poolonderzoekers. Zij voeren in opdracht van Hollandse handelaren. Deze zeelieden wilden via de poolzee naar het noordelijke deel van de Stille Oceaan varen en zo de handelsgebieden van Azië bereiken. Men dacht dat een reis via de noordelijke route gezonder zou zijn voor de bemanning. Tijdens de reizen van de schepen die via Kaap de Goede Hoop naar Azië voeren, raakten de opvarenden uitgeput door de hitte en eisten besmettelijke ziektes vele slachtoffers. Daarnaast waren er nog een aantal redenen om op zoek te gaan naar een andere route. Als Azië bereikt kon worden via het noorden, zouden de schepen de vijandelijke Spaanse en Portugese schepen ontlopen. Bovendien dacht men dat de reisduur bekort zou worden.

Eerste expeditie

De eerste zoektocht naar de noordelijke route naar Azië werd geïnitialiseerd door de invloedrijke handelaar Balthasar de Moucheron. Hij had reeds een kantoor in Archangel en zijn schepen voeren regelmatig naar het Witte Zee-gebied. Toen hij zijn plannen aan de autoriteiten presenteerde, waren die onmiddellijk zo enthousiast, dat zij het initiatief van Balthasar de Moucheron overnamen. De Moucheron bleef als medefinancier bij de uitvoering van de plannen betrokken. In juni 1594 verlieten de vier schepen van de eerste expeditie, onder het opperbevel van Cornelis Cornelisz Nay, de rede van Texel. Ze vonden een eilandje, dat ze Stateneiland noemden en voeren daarna verder naar het noordoosten. De zee was helemaal ijsvrij. Ze keerden terug naar Nederland in de overtuiging dat de route naar Azië gevonden was.

Tweede expeditie

De handelaren in Amsterdam en de andere handelssteden in Nederland waren verheugd en enthousiast. Onmiddellijk begon men met de samenstelling van een tweede reis. Men was er zo zeker van dat de weg naar China was gevonden, dat een volwaardige handelsexpeditie werd georganiseerd. De schepen vertrokken eind juni 1595. Het werd een moeizame reis, waarin veel mis ging. Er bleek veel meer ijs te liggen dan het jaar ervoor. Bevelhebber Nay gaf na enkele maanden op en gaf opdracht om naar de thuishaven te varen. De animo om een nieuwe reis te bekostigen was verdwenen. Daarom loofden de Staten-Generaal een hoge beloning uit voor degenen die er alsnog in zou slagen om de noordelijke doorvaart te vinden.

Derde expeditie

Willem Barentsz en een aantal mannen die de tweede reis hadden meegemaakt wilden het nog wel een keer proberen. Voor deze reis werden twee schepen uitgerust. Het ene schip stond onder bevel van Jan Cornelisz Rijp en het tweede schip stond onder leiding van Jacob van Heemskerck. Willem Barentsz was de stuurman van het schip van Jacob van Heemskerck. De schepen vertrokken in mei 1596.
Al snel kregen Jan Cornelisz Rijp en Willem Barentsz onenigheid over de te volgen route. Bij Bereneiland gingen de schepen uit elkaar. Rijp probeerde een noordelijke route en Barentsz zeilde noordoost. Nadat Rijp in het ijs strandde heeft hij nog geprobeerd om Barentsz en Van Heemskerck achterna te zeilen, maar dit mislukte. In het najaar van 1596 was Jan Cornelisz Rijp weer terug in Nederland.
Willem Barentsz en Jacob van Heemskerck kregen na het vertrek van Bereneiland al vrij snel de westkust van Nova Zembla in zicht. Met moeite passeerden zij de noordpunt. Het ijs bleek zo ondoordringbaar dat ze niet verder konden varen. Terug konden ze ook niet meer. Het schip zat in de val en dreef naar de kust van Nova Zembla, waar het vastvroor in het ijs.

Behouden Huis op Nova Zembla

Willem Barentsz en Jacob van Heemskerck stelden vast dat ze deze winter niet meer bij Nova Zembla vandaan zouden komen. Het schip bood onvoldoende bescherming tegen de strenge vorst. De zeelieden besloten een hut te bouwen waar de bemanning zou overwinteren. Dit huis kreeg de naam Behouden Huis. Voor de bouw van het huis en voor verwarming gebruikten de zeemannen boomresten die via de grote rivieren in Rusland en de zee door de stroming naar Nova Zembla waren gebracht.
Het Behouden Huis werd onder leiding van de scheepstimmerlieden op Noorse wijze gebouwd. Het zag er uit als een blokhut. De wanden werden uit boomstammen opgebouwd, de rest van het huis bestond uit planken die van het schip kwamen. Een ton zonder bodem diende als schoorsteen.
Hoewel de mannen enigszins beschut waren tegen strenge vorst, werd er veel kou geleden. Op de binnenwanden van het huis stond soms een ijslaag van enkele centimeters. Alleen rond het vuur vond men enige warmte.

Terugreis

Half mei werd begonnen met de voorbereidingen voor de terugreis. Hiervoor werden twee boten getimmerd, maar het werk vlotte uiterst moeizaam. De mannen waren erg verzwakt, sommigen vertoonden tekenen van scheurbuik. Ook Willem Barentsz was ernstig ziek. Op 13 juni 1597 waren ze klaar voor vertrek.
Willem Barentsz overleed een week na het vertrek van Nova Zembla. Uiteindelijk bereikten twaalf man, waaronder Jacob van Heemskerck en Gerrit de Veer, eind augustus de Russische nederzetting Kildin. Bij Kola, vlakbij Kildin, lagen op dat moment drie Nederlandse schepen. De overwinteraars konden hun ogen niet geloven, toen ze zagen dat een van hen Jan Cornelisz Rijp was. Rijp nam de avonturiers mee naar Maassluis, vanwaar ze via Den Haag naar Amsterdam reisden.

Waerachtighe beschryvnghe van Nova Zembla

Na terugkomst beschreef Gerrit de Veer zijn belevenissen in "Waerachtighe beschryvnghe van drie seylagien, ter werelt noyt soo vreemt ghehoort". Het boek verscheen in 1598 bij de Amsterdamse uitgever Cornelis Claesz en werd direct een bestseller. In 2004 verscheen bij Athenaeum - Polak & Van Gennep een voor ons leesbare bewerking van de uitgave van Gerrit de Veer onder de titel "Nova Zembla: de tochten van Willem Barentsz en de overwintering in het Behouden Huis" in een bewerking van Vibeke Roeper en Diederik Wildeman.

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief staan veel tips en wetenswaardigheden over geschiedenis en cultuur waar u echt iets aan heeft. Lees Door de Nederlandse Geschiedenis en Leven in de delta als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederland.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Door de Nederlandse geschiedenis

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland. Deze auteur toont aan dat geschiedenis buitengewoon verfrissend en boeiend kan zijn.
Door de Nederlandse geschiedenis

Lees verder: meer geschiedenis

Hoofdpagina Geschiedenis
Gouden Eeuw

Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.
Leven in de delta


Met 'Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats' heeft Ben Hendriks een zeer toegankelijke studie geschreven over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.
Nederlandse kastelen

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.