Tabula Peutingeriana of Peutingerkaart
Tekst: Ben Hendriks
Kastelenkenner en auteur van Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats en Kastelen in Nederland
Kastelenkenner en auteur van Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats en Kastelen in Nederland
Ontstaansgeschiedenis
Het 'Nederlandse deel' van de Tabula Peutingeriana of Peutingerkaart
De Peutingerkaart of Tabula Peutingeriana is een zeer merkwaardige kaart in vele opzichten. Het is een kopie van een oude Romeinse wegenkaart, die er vreemd uitziet. Het is een kaart van de wereld voor zover die wereld in de eerste eeuwen van onze jaartelling aan de Romeinen bekend was. De oorspronkelijke kaart heeft een hoogte van 34 cm en een lengte van 6,75 meter.Reiskaart
Door dit formaat is de wereld van noord naar zuid zeer in elkaar gedrukt, waardoor het beeld erg vertekend is. De kaart bestaat uit elf segmenten, die aan elkaar zijn geplakt en van west naar oost zijn genummerd van I tot XI.De kaart is duidelijk bedoeld als een reiskaart en kon voor dit doel worden opgerold tot een boekrol. Door het afrollen van de boekrol kon ieder deel van de kaart gemakkelijk worden bekeken.
Middeleeuwen
De Peutingerkaart wordt op verschillende gronden gedateerd in de twaalfde eeuw, en is een kopie (van een kopie, et cetera) van een kaart die in de laat-Romeinse tijd is ontstaan. Gegevens, die op de kaart staan vermeld, dateren uit verschillende tijden. De jongste bijschriften dateren vermoedelijk uit de vierde eeuw. De kaart moet erg veel gebruikt zijn, want er zijn in de loop der tijd verschillende beschadigingen, vooral aan de randen, ontstaan. De kaart van Peutinger bestaat uit elf segmenten, die aan elkaar zijn geplakt. Aan de linkerzijde van segment I heeft waarschijnlijk nog een segment deel uitgemaakt van de kaart, waarop Ierland en Engeland en Spanje zouden zijn afgebeeld, maar dit segment ontbreekt. In 1887 heeft Konrad Miller een reconstructie van dit deel vervaardigd en zijn complete kaart opnieuw uitgegeven.De Peutingerkaart werd ontdekt in 1508, waarna er in de loop der tijd veel afdrukken van werden gemaakt, maar wel verkleind tot ongeveer op de helft van de oorspronkelijke afmetingen.
Konrad Peutinger
De Peutingerkaart, die als gezegd in het Latijn de Tabula Peutingeriana wordt genoemd, is vernoemd naar Konrad Peutinger (1465-1547) die een vooraanstaand burger was in Augsburg in Duitsland, maar ook een wetenschapsman. Peutinger was gehuwd met Catharina Welser die afkomstig was uit een gegoede bankiersfamilie. Peutinger had een erfenis verkregen van Konrad Celtes (1459-1508), een hoogleraar. Deze Celtes zou de kaart in een bibliotheek hebben 'gevonden'. Hij had in zijn testament bepaald dat de kaart na Peutingers dood in een openbare collectie moest worden ondergebracht.Marcus Welser
Vele jaren na de dood van Peutinger, in 1587, vond Marcus Welser, een geleerde en een familielid van Peutingers vrouw, de kaart en gegevens van Peutinger weer terug. Hij voorzag de kaart van uitvoerige gegevens en liet een deel van de kaart in 1591 in Venetië bij de bekende drukker Aldus Manutius drukken.Ook liet Marcus Welser een kopie van de kaart maken en verzocht Abraham Ortelius in Antwerpen om deze kaart in druk te laten verschijnen. Ortelius stierf voor de kaart gereed was, maar had in zijn testament gevraagd aan Johannes Moretius (een schoonzoon van Plantijn) om het werk voort te zetten. En zo kwam in 1598 de eerste editie van de Peutingerkaart in Antwerpen gereed. Daarna werden er nog enkele drukken vervaardigd.
Museumstuk
In het jaar 1714 kocht Prins Eugene van Savoye de originele Tabula Peutingeriana, die een tijd uit het zicht was geweest. Na het overlijden van de prins kwam de kaart in handen van de vader van Maria Theresia van Oostenrijk, Karel VI. Via hem belandde de kaart definitief in de voormalige Hofbibliotheek, die nu de Nationalbibliothek van Oostenrijk is.Museum Kam in Nijmegen verkreeg in 1975 van een verre nazaat van de stichter van dit museum een van de 250 exemplaren van mogelijk de eerste druk van Ortelius uit omstreeks 1598. In zekere zin is het Museum Kam de voorganger van het Valkhofmuseum in Nijmegen; daar bevindt dit exemplaar van de Peutingerkaart zich nu.
Nederland op de Peutingerkaart
Op een deel van het eerste segment van de Peutingerkaart, die we hierboven kunnen zien, is een deel van Nederland beneden de grote rivieren afgebeeld. We zien bovenaan twee rivieren, de Rijn en de Maas. De kaart lijkt in het geheel niet op een moderne kaart van West-Europa, omdat de Peutingerkaart eigenlijk, zoals hiervoor is uiteengezet, een itinerarium of reiskaart is.Ter oriëntatie: Aan de benedenzijde van de kaart zien we ook twee rivieren en daarboven een inham van de Noordzee. Daarin staat de tekst SINUS AQVITANICVS (de V moet worden gelezen als een U). Dit is de Golf van Biskaje.
Sommige plaatsnamen kunnen anders zijn dan in de literatuur wordt vermeld, want er zijn immers verscheidene drukken van de kaart geweest.
Bij de monding van de Rijn zien we in rood de woorden Fl. Renia en bij de monding van de Maas staat de vermelding Fl. Patabus. Fl. is de afkorting voor Fluvius of rivier.
Rijn en Maas
Tussen de Rijn en de Maas zien we een woord in grote letters PATAVIA (wellicht een verschrijving van Batavus?), dit zou dan de Betuwe moeten zijn. Helemaal rechts is de stad Noviomagi (Nijmegen) aangegeven.De weg van Nijmegen naar het oosten voert via Arenatio naar Xanten in het huidige Duitsland. De weg naar het zuiden gaat naar Ceuclum (Cuijk) en Blariaco (Blerick), twee plaatsen aan de Maas in Nederland.
Vanuit Nijmegen voeren twee wegen naar het westen. De meest noordelijke weg loopt via de plaatsen Castra Herculis (Meinerswijk), Carvone (Kesteren), Levefano (tussen Rijswijk en Wijk bij Duurstede), Fletione (Vechten-Bunnik), Lauri (Woerden), Nigropulli (Zwammerdam), Albanianis (Alphen aan den Rijn), Matilone (Roomburg) en Pretorium Agrippinae (Valkenburg) naar Lugduno (Katwijk).
De zuidelijke weg vanaf Noviomagus (Nijmegen), loopt via Ad duodecimum (onzeker), Grinnibus (Rossum), Caspingio (Asperen?), Tablis (Oud-Alblas), Flenio (niet duidelijk) en Foro Adriani (Valkenburg) naar Lugduno bij Katwijk).
Over de locatie van verscheidene plaatsen bestaat nog steeds veel onzekerheid. Er zijn historici die plaatsen aan de Fl. Patabus (de Maas) op grond van vondsten en andere gegevens veel zuidelijker in Nederland lokaliseren.
Romeinse wegen
De rode lijnen tussen de plaatsen stellen de Romeinse wegen voor. Met een knik in de wegaanduiding worden de afstanden aangegeven in Romeinse mijlen van ongeveer 1,5 km. Zo staat aan het stuk weg van Noviomagi (Nijmegen) naar Castra Herculis (Meinerswijk) het Romeinse cijfer XII, wat ongeveer overeenkomt met 18 km. De afstand tussen Noviomagi (Nijmegen) en Grinnibus (Rossum) zou dan XVIII + VI = 24 Romeinse mijlen, of ongeveer 36 km bedragen; deze afstanden kloppen redelijk met de werkelijkheid.Een aantal plaatsen ten zuiden van de Fl. Patabus liggen in België. Dit betekent dus dat het zuiden van het huidige Nederland nauwelijks is aangegeven, afgezien dan van de plaatsen aan de Maas, aan de weg die vanaf Nijmegen naar het zuiden voert.
Romeinse Rijk
Het noorden van Nederland staat in het geheel niet op de kaart. Ten noorden van de Rijn staat links onder meer aangegeven de naam van een stam Chamavi qui et franci (Chamaven die Franken zijn) en rechts in grotere letters het woord FRANCIA, of wel de Franken.De grens tussen het Romeinse Rijk en de 'barbaren' wereld daarbuiten wordt tegenwoordig de limes genoemd. Deze limes werd sinds het midden van de eerste eeuw na Chtistus. in Duitsland en Nederland grotendeels gevormd door de Rijn. In midden Europa bevindt de limes zich vanaf de Rijn tot de Zwarte Zee langs de Donau. Europa ten zuiden en zuidwesten van deze limes vormde dus het Romeinse Rijk.
Romeinse limes
In Nederland ligt de limes vanaf de huidige Duitse grens bij Spijk vrijwel geheel langs de Rijn, de Kromme Rijn en de Oude Rijn, waarlangs de bovenste rode lijn op de Peutingerkaart is aangegeven. Hierbij moeten we bedenken dat de loop van de Rijn in de eeuwen van de Romeinse bezetting hier en daar heel anders was; dit geldt vooral voor de eerste vijftig kilometer vanaf de huidige grens.Er zijn verschillende verenigingen en stichtingen, die zich de laatste jaren inzetten om het Nederlandse deel van de Limes beter bekend te maken bij het Nederlandse publiek. Op vele manieren wordt getracht die limes zichtbaar te maken, opdat de belangstellenden een beter inzicht krijgen in het verblijf van de Romeinen in ons land gedurende de eerste eeuwen van onze jaartelling.
PS
Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken wij veel aandacht aan geschiedenis en kastelen. Lees Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail
Literatuur
Lees verder: meer geschiedenis
Hoofdpagina GeschiedenisLeestip
Een informatieve gratis nieuwsbrief over geschiedenis. Interessante verhalen over Historische Plaatsen, Kastelen, Royalty, WO2 en Wetenschap.
Al twintig jaar een begrip in Nederland bij liefhebbers van geschiedenis.
Mis niets ...
Neem nu een abonnement op onze
Gratis Nieuwsbrief
Mis niets ...
Neem nu een abonnement op onze
Gratis Nieuwsbrief
Geschiedenis Nederland
Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.Leven in de delta
Nederlandse Kastelen
Met 'Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats' heeft Ben Hendriks een zeer toegankelijke studie geschreven over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.Nederlandse kastelen
Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.