Verdrinking Johan Willem Friso van Nassau-Dietz

Ongeluk bij Moerdijk

Willem III

Koning-stadhouder Willem III van Oranje stierf kinderloos in 1702. Om de positie van het Huis van Oranje veilig te stellen had hij zijn verre neef Willem Friso (1687-1711) als opvolger aangewezen. Deze jongen was pas vijftien jaar oud toen Willem in Londen overleed aan een longontsteking en een gebroken sleutelbeen. Zijn paard was bij Hampton Court over een molshoop gestruikeld. De koning werd naar Kensington Palace overgebracht, waar hij zestien dagen later overleed.

Machtsstrijd

Na zijn dood ontstond een machtsstrijd. De beoogde opvolger, Johan Willem Friso, maakte geen kans. In Engeland werd koning Willem opgevolgd door Anne, een zuster van zijn in december 1694 overleden echtgenote Maria, en in Nederland verliep de opvolging van stadhouder Willem III ook niet volgens plan.

Opvolging

Johan Willem Friso was niet de enige die aanspraak meende te maken op het stadhouderschap. De aanspraak van de prins van Nassau-Dietz liep via de vrouwelijke lijn naar Albertine Agnes (1634-1696), een dochter van Frederik Hendrik (1584-1647), naar Jan van Nassau (1536-1606), de broer van Willem van Oranje.
Frederik I van Pruisen vocht het testament aan. Hij maakte aanspraak op alle titels en bezittingen van het Oranjehuis: Frederik Hendrik en Amalia van Solms kregen negen kinderen. De oudste dochter, Louise Henriette (1627-1667) werd uitgehuwelijkt aan keurvorst Frederik Willem van Brandenburg. Daarom dacht ook de koning van Pruisen aanspraak te maken op het Nederlandse stadhouderschap. Hij vond dat hij er zelfs meer recht op had, want Louise Henriette was immers de oudste dochter, het tweede kind, van Frederik Hendrik en Amalia van Solms en Albertine Agnes was slechts het zesde kind van dit echtpaar. Het werd een jarenlang slepende kwestie. De erfopvolging van koning-stadhouder Willem III werd uiteindelijk in 1732 geregeld met een Traktaat van Accommodement en Partage. Frederik Willem van Brandenburg kreeg ter genoegdoening enkele Duitse bezittingen van het Oranjehuis en mocht net als de Friese Nasaus de titel Prins van Oranje voeren.

Tweede Stadhouderloze Tijdperk

De Nederlandse provincies raakten in 1702 verdeeld. De erfeniskwestie kwam de Staten van Holland goed uit. Direct na het overlijden van Willem III ontstond in Holland, Zeeland, Utrecht, Overijssel, Gelre en Drenthe een Stadhouderloos Tijdperk, omdat in deze provincies het stadhouderschap erfelijk was verklaard. Dus toen Willem in 1702 kinderloos overleed kon geen erfelijke opvolger benoemd worden. Omdat in de zeventiende eeuw na de dood van Willem II (1626-1650) al sprake was geweest van een Stadhouderloos Tijdperk, spreken we over het Tweede Stadhouderloze Tijdperk (1702-1747).
De anti-orangisten waren in de meerderheid. Raadpensionaris Anthonie Heinsius bleef tot zijn dood in 1720 in functie. In het vervolg regelden de regentencolleges weer zelf de stedelijke benoemingen en in de andere gewesten laaide de strijd tussen de Nieuwe Plooi en de Oude Plooi op. Gilden en burgerwachten wilden meer politieke invloed. Een legertje van de Staten-Generaal herstelde in Amersfoort de orde; een klein aantal rebellen werd geëxecuteerd. In sommige steden in Gelre, zoals Arnhem, Nijmegen en Zutphen, kwam de Nieuwe Plooi aan de macht.

Johan Willem Friso

Johan Willem Friso, de stadhouder van Groningen en Friesland, was een achter-achterkleinzoon van Jan de Oude, de broer van de in Delft doodgeschoten Willem van Oranje. Men spreekt in dit verband ook wel over de Friese tak van de Oranjes. Johan Willem Friso (Dessau, 1687) was de tweede zoon van Hendrik Casimir II van Nassau-Dietz en Henriëtte Amalia van Anhalt-Dessau. Na het overlijden van zijn vader werd Johan Willem Friso benoemd tot vorst van Nassau-Dietz en tot stadhouder van Groningen en Friesland. Tot 1707 trad zijn moeder op als regentes. In dat jaar werd Johan Willem Friso stadhouder van Friesland. Bij zijn meerderjarigheid een jaar later werd hij ook in Groningen tot stadhouder benoemd. In de overige provincies moest men hem niet: "In 1707 besloten de Staten-Generaal op voorstel van Holland de stadhouder uit de Raad van State te zetten, schreef Horst Lademacher."

Successieoorlog

In mei 1702 bond de Republiek met Engeland, Denemarken en Spanje de strijd aan met Frankrijk. De Spaanse koning Karel II was net als Willem III kinderloos gestorven. De strijd ging vooral om de zeggenschap in Spanje en de Zuidelijke Nederlanden. Het in 1700 in Londen getekende verdrag bleek van weinig waarde. Tijdens de Spaanse Successieoorlog bereikte het Nederlandse leger met 120.000 man de grootste omvang ooit. Johan Willem Friso nam als generaal deel aan de Spaanse Successieoorlog.
John Churchill, de Engelse hertog van Marlborough, een voorvader van Winston Churchill, bracht het Franse leger in mei 1706 bij Ramillies een gevoelige nederlaag toe. Het Nederlandse leger leed vooral ernstige verliezen tijdens de Slag bij Malplaquet op 11 september 1709. Het Staatse leger van dertig bataljons op de linker flank werd bij deze veldslag in Noord-Frankrijk voor het eerst geleid door Johan Willem Friso. De Franse generaal Claude Louis Hector de Villars anticipeerde aanvankelijk goed op het krijgsplan van de hertog van Marlborough. De Britse veldheer wilde de tactiek van Ramillies en Blenheim herhalen, maar er werden fouten gemaakt. De linker- en rechterflank zouden gelijktijdig aanvallen, maar Withers, die met een deel van het Engelse leger de linkerflank zou versterken, arriveerde te laat. De prins van Oranje werd niet ingelicht en die begon op het afgesproken tijdstip met een serieuze aanval, terwijl door John Churchill een schijnaanval bedoeld was. De soldaten uit Nederland en Schotland waren een gemakkelijke prooi voor het flankerend vuur van de goed opgestelde Franse batterijen. De Staatse troepen onder leiding van Johan Willem Friso verloren 2.380 man en 6.080 Nederlandse soldaten raakten gewond tijdens de Slag bij Malplaquet.

Slag bij Malplaquet

John Churchill zag dat de linker flank zware klappen kreeg en spoedde zich naar de onheilsplek. Johan Willem Friso stond net op het punt om te vertrekken voor een derde aanvalscharge. De hertog van Marlborough hield de prins van Oranje tegen. Dit was niet het juiste moment: hij moest wachten.
Aan de rechterzijde leden de Fransen nu zware verliezen en De Villars verplaatste een grote troepenmacht van zijn sterke linker naar de zwakke rechter flank. Churchill versterkte de linkervleugel met soldaten uit het centrum. De Nederlandse troepen kwamen weer in beweging. De rechterflank van de geallieerden werd vernietigd bij het bos van Tasnières, maar het centrum van de Fransen kon door Marlborough door de inzet van reserve-eenheden doorbroken worden. Toen De Villars dit nieuws vernam, koos hij voor de vlucht naar voren: hij viel de onder het bevel van Eugenius van Savoye staande geallieerde rechterflank frontaal aan. Claude Louis Hector de Villars werd geraakt en Louis-François de Boufflers nam het opperbevel over. Hij stuurde de cavalerie in de strijd. Het Britse infanterievuur bracht de Franse aanval tot staan en de Britse cavalerie zette de aanval in. De Boufflers kon alleen nog zorgen voor een ordelijke terugtocht. De geallieerde verliezen waren zo groot dat zij geen achtervolging konden inzetten. Om drie uur die middag wist John Churchill dat hij de Slag bij Malplaquet na acht uur strijd op het nippertje had gewonnen.

Verdrinkingsdood

De Slag bij Malplaquet was de bloedigste veldslag van de Spaanse Successieoorlog. Het aanzien van Johan Willem Friso steeg, maar de prins kon deze eer niet verzilveren. In juli 1711 zou hij in Den Haag verslag uitbrengen over zijn krijgsverrichtingen in de Zuidelijke Nederlanden.
Bij Moerdijk wilde hij het Hollandsch Diep oversteken. Toen de prins bijna de overkant had bereikt, vulde een plotselinge windvlaag de zeilen van het vissersbootje. Het schip helde over en maakte water. Bijna alle opvarenden vielen overboord. Johan Willem Friso en zijn kamerheer werden meegesleurd door de stroming en konden niet meer gered worden. Het lijk van de Friese stadhouder werd pas acht dagen na het ongeluk door een schipper gevonden.
De verdrinkingsdood van de 24-jarige Johan Willem Friso verlengde mogelijk het Tweede Stadhouderloze Tijdperk. De prins had misschien het aanzien van het Huis van Oranje kunnen opkrikken met zijn op het slagveld van Malplaquet opgedane heldenstatus.

Opvolging

Het rampbericht over zijn ongeluk werd in Leeuwarden voorzichtig medegedeeld aan de zwangere Maria Louise van Hessen-Kassel, de echtgenote van de Friese stadhouder. Johan Willem Friso en Maria Louise kregen twee kinderen: Anna Charlotte Amalie (1710) en Willem Karel Hendrik Friso.
Toen ons land in 1747 opnieuw werd bedreigd door Franse troepen, werd deze Willem als Willem IV de eerste erfstadhouder van de Republiek der Verenigde Provinciën. Met zijn aanstelling tot kapitein-generaal van de Unie kwam er een einde aan het Tweede Stadhouderloze Tijdperk. Zo ging de wens van Willem III om het stadhouderschap in de familie te houden alsnog in vervulling.

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken we veel aandacht aan royalty en koninklijke huizen. Lees Koninklijke Geschiedenis als u meer wilt weten over de geschiedenis van de belangrijkste koninklijke huizen.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Lees verder: meer informatie over royalty

Hoofdpagina Royalty

In deze bundel is een eerste selectie opgenomen van de artikelen die Ruud van Capelleveen over het Koninklijk Huis schreef. Voor deze uitgave werden de meeste artikelen herschreven, geactualiseerd en aangevuld. Door deze wijzigingen blijven de artikelen interessant; nu en later.
Koninklijke geschiedenis


In deze publicatie in de serie Kastelen in Nederland van Ben Hendriks staan vooral veel kastelen en paleizen die zijn bewoond of eigendom zijn geweest van de koninklijke familie die zijn bewoond of eigendom zijn geweest van de koninklijke familie, zoals Huis ten Bosch, Soestdijk, Drakensteyn, Noordeinde, Paleis Het Loo, het Oude Loo. Ook deze uitgave van Ben Hendriks staat weer garant voor veel leesplezier.
Kastelen in Nederland


Met deze uitgave over het Britse vorstenhuis komt u veel te weten: niet alleen over het wel en wee van alle Engelse koningen en koninginnen, maar ook over de tijd waarin zij leefden, de machtsstrijd waarin de koningen verwikkeld raakten en de oorlogen die zij voerden. In dit digitale boek staan alle Britse koningen en koninginnen vanaf Willem de Veroveraar.
Engelse koningen en koninginnen

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.