Kerken in oorlogstijd

Moreel gezag

Het morele gezag van dominees en pastoors was nog groot in de Tweede Wereldoorlog. Als de geestelijken hun gemeenteleden opriepen om onderduikers te helpen, gebeurde dat ook vaak. De dominees en pastoors waren echter niet altijd anti-Duits. Er werd ook gepredikt dat de overheid gehoorzaamd diende te worden. Dit leidde tot aanvaarding, aanpassing en soms zelfs tot collaboratie.

Beleid in Nederland

Adolf Hitler had na de machtsovername in Duitsland ervaren dat hij maximale steun van de bevolking kreeg als hij conflicten met de kerken vermeed. Daarom moest Arthur Seyss-Inquart in Nederland een terughoudende opstelling aannemen. De kerken behielden zodoende een zekere vrijheid om tegen het nationaal-socialisme te ageren. Zij mochten dit echter niet opvallend doen. Regelmatig bezochten aanhangers van het nationaal-socialisme kerkdiensten. Als de dominee of de pastoor in de kerk duidelijk anti-Duitse opmerkingen in zijn preek verwerkte, werd hij hierop aangesproken. Een aantal geestelijken werd gearresteerd, veroordeeld en op transport gesteld naar een concentratiekamp.

Waarschuwing

Zowel de katholieke als de protestante kerk waarschuwden na 1933 voor de dreiging van het nationaal-socialisme. Aan aanhangers van de NSB werd vanaf 1934 door de katholieke kerk de communie geweigerd. Dit besluit bleef ook tijdens de bezettingsjaren gehandhaafd. De Gereformeerde Kerk had in 1936 verklaard dat het nationaal-socialisme onverenigbaar was met de protestantse leer.

Schending van gerechtigheid

Seyss-Inquart streefde naar nazificering van de verzuilde Nederlandse samenleving. De katholieke- en protestante kerken wilden echter geen medewerking verlenen aan veranderingen in het onderwijs.
Aan het begin van de Tweede Wereldoorlog nam de katholieke kerk een afwijzende houding aan tegen het nationaal-socialisme. Maar de kerk moest dit voorzichtig doen. De aartsbisschop van Utrecht, J. de Jong nam op 26 mei 1940 openlijk stelling tegen de bezetter. In een brief die werd voorgelezen in de kerken, riep hij gelovigen op te bidden voor "ons dierbare vaderland, ons zwaar beproefd vorstenhuis, voor de gevallenen en hen die zwaar getroffen zijn."
Toen de Duitsers een begin maakten met de discriminatie van joden, stuurde het Interkerkelijk Overleg, een protestante overkoepelende organisatie, een protestbrief naar Seyss-Inquart. Zij vonden de achterstelling van joden "in strijd met de Christelijke barmhartigheid."
In februari 1942 stuurden de katholieke en protestante kerken voor de eerste keer een gezamenlijk protest tegen de "schending van gerechtigheid, barmhartigheid en vrijheid van geloof" naar het Duitse bestuur. In 1943 kwamen de Nederlandse bisschoppen met een nog duidelijker boodschap en zeiden ze dat "medewerking aan daden van onrecht in geweten niet geoorloofd is."

Verzet

Sommige dominees en pastoors voegden de daad bij het woord en stelden bijvoorbeeld tijdens razzia's hun kerken open voor mensen die aan vervolging of de arbeidsinzet wilden ontkomen. Kerken waren in november 1944 een geliefde onderduikplek tijdens een grote razzia waarbij de Duitse bezetter 37.000 arbeiders wilde oppakken. Tientallen mannen vonden hun toevlucht in de kerk in de Brandtstraat in Den Haag.
De katholieke priester Titus Brandsma moest zijn verzet met de dood bekopen. Deze kerkhistoricus en hoogleraar te Nijmegen was ook adviseur van de katholieke pers in Nederland. In deze hoedanigheid verzette hij zich tegen het nationaal-socialisme. Brandsma werd in januari 1942 gearresteerd. Vijf maanden later werd hij overgebracht naar het concentratiekamp Dachau, waar hij in juli 1942 overleed.
Meer geluk had de Nijmeegse deken en priester J. Teurlings. Deze pastoor van de Groenestraatskerk werd in april 1942 door de Sicherheitsdienst gearresteerd nadat hij Duitse propaganda zou hebben laten verwijderen op scholen. Hij werd naar het concentratiekamp Dachau gestuurd. Na de oorlog ging een groep parochianen naar Dachau. Zij vonden de sterk verzwakte pastoor Teurlings. Twee dagen later werd Teurlings feestelijk verwelkomd in zijn kerk aan de Groenestraat in de Nijmeegse wijk Hazenkamp.

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken we regelmatig aandacht aan de beslissende momenten en belangrijkste personen in de Tweede Wereldoorlog. Lees Tweede Wereldoorlog: de Hoofdrolspelers als u meer wilt weten over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Lees verder: meer Tweede Wereldoorlog

Tweede Wereldoorlog

'Tweede Wereldoorlog: de hoofdrolspelers' is de 'wie is wie' van deze oorlog. In deze publicatie nam Ruud van Capelleveen de belangrijkste personen op die een rol van betekenis speelden in dit wereldomvattende conflict. U kunt in deze biografiën snel de belangrijkste feiten opzoeken.
In 'Tweede Wereldoorlog: de hoofdrolspelers' van Ruud van Capelleveen treft u de biografieën aan van 165 mannen en vrouwen die in deze oorlog een beslissende rol speelden.
Tweede Wereldoorlog: de hoofdrolspelers


In 'Door de Nederlandse geschiedenis' vertelt Ruud van Capelleveen veel over de Nederlandse geschiedenis: over de moordenaar van Willem van Oranje, Balthasar Gerards, over raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt, die met prins Maurits in conflict raakte, over de invloed van koning Lodewijk Napoleon, die door zijn broer Napoleon Bonaparte aangewezen werd om de Franse belangen te dienen als koning over Nederland, over de Slavenhandel van de WIC en andere belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.
'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.