Reformatie en Beeldenstorm

Veranderingen in de kerk

De reformatie is de hervorming in de zestiende eeuw die leidde tot de scheuring van de rooms-katholieke kerk. In deze tijd ontstonden verschillen protestantse geloofsovertuigingen en werd ook de rooms-katholieke kerk hervormd. Dit laatste noemen we de contrareformatie.

Maarten Luther

Maarten Luther was de eerste kerkhervormer die door veel mensen serieus genomen werd. Hij kreeg navolgers als Johannes Calvijn en al snel werd in een groot deel van Europa getornd aan de macht van de roomse kerk. Uiteindelijk leidde de opstand tot de Beeldenstorm in 1566, de opstand in de Nederlanden tegen de Spaanse overheersing, die uitmondde in de Tachtigjarige Oorlog.
De belangrijkste oorzaak van de reformatie waren de misstanden in de rooms-katholieke kerk. De paus had een grote macht en er was veel corruptie. De Duitse augustijner monnik Maarten Luther was een van de eersten die daartegen in opstand kwam. Hij wordt daarom ook wel de 'vader van de reformatie' genoemd.

Lutherse kerk

Maarten Luther legde de basis voor de lutherse kerk. Luther vond dat de handel en wandel van de kerk niet in overeenstemming waren met de prediking van Jezus Christus. In 1517 publiceerde hij zijn befaamde 95 stellingen op de deuren van de slotkerk van Wittenberg. Dankzij de uitvinding van de boekdrukkunst kon zijn mening snel verspreid worden. Er verschenen kopieën in vele talen van mensen die sympathiseerden met hem. Binnen een paar maanden was de inhoud van de stellingen van Luther bekend in heel Europa. Overal werd gesproken over de misstanden in de kerk.

Macht van de kerk

De macht van de kerk werd hierdoor ondergraven en paus Leo moest ingrijpen: hij riep op om alle geschriften van Luther te verbranden, maar was te laat. In Duitsland stonden de boeren en burgers achter de kerkhervormer. Zij dreigden met een opstand als Luther veroordeeld zou worden. Keurvorst Frederik van Saksen nam hem in bescherming en liet hem onderduiken op de Wartburg. In dit kasteel vertaalde Luther het 'Nieuwe Testament' in het Duits. Deze vertaling was van grote invloed: gewone mensen konden nadenken over Bijbelse zaken. Ook bevorderde het Bijbellezen het gebruik van de Duitse taal. In 1527 verscheen in Antwerpen een Bijbel in de Vlaamse volkstaal die grotendeels gebaseerd was op de Duitse vertaling van Maarten Luther.

Johannes Calvijn

Overal in Europa werd nu gesproken en nagedacht over de rol en de riten van de kerk. Een andere belangrijke hervormer was Johannes Calvijn uit Genève, die in 1533 met de rooms-katholieke kerk brak. Calvijn baseerde zijn leer op die van Luther, maar plaatste wel andere accenten. Hij legde een directe band tussen God en gelovige. Een gewijde priester was niet meer nodig als onmisbare bemiddelaar. Deze stroming leidde tot de gereformeerde kerk. De ideeën van Maarten Luther en Johannes Calvijn sloegen overal aan in Noordwest-Europa. In het zuiden bleven de meeste mensen katholiek.

Ketters

Het bestuur van Karel V bleef katholiek. Calvinisten en lutheranen werden ketters genoemd. In 1523 werden op de Grote Markt in Brussel de eerste ketters verbrand. Twee jaar later werd de Woerdense pastoor Jan de Bakker in Den Haag gewurgd en verbrand, onder meer omdat hij in het huwelijk was getreden. Als streng katholiek was de opvolger van Karel V, koning Filips II, fel tegen de afvallige gelovigen. Hij liet hen streng vervolgen. Velen werden gemarteld en eindigden op de brandstapel.
Om vervolging te voorkomen moesten de hervormden hun geloof in het geheim belijden. Predikanten spraken meestal op het platteland, terwijl mannen op wacht stonden om ontdekking te voorkomen. Deze bijeenkomsten werden hagenpreken genoemd.
Hoge graanprijzen en hongersnoden als gevolg van misoogsten leidden tot een geladen stemming in de Nederlanden. Een 'Verbond van Edelen' vroeg in april 1566 aan landvoogdes Margaretha om verzachting van het optreden tegen ketters en vrijheid van godsdienst. Haar adviseur, Charles de Berlaymont, zag niets in het voorstel. Hij zou de beroemde woorden "ce ne sont que des gueux" (het zijn slechts bedelaars) hebben gesproken. De woorden 'geuzen' en 'geuzennaam' vonden hier hun oorsprong. In de Noordelijke Nederlanden zouden de opstandelingen zich later 'geuzen' gaan noemen.

Beeldenstorm

Na een aantal misoogsten was het leven voor de eenvoudige mensen vaak ellendig. Dit uitte zich in rellen en explosies van geweld. De rijkdom van de kerk was een doorn in het oog van de lutheranen en calvinisten. In augustus 1566 werden in het West-Vlaamse Steenvoorde - thans in Frankrijk gelegen - na een hagepreek de beelden in de katholieke kerk stukgeslagen. In de herfst verspreidde de Beeldenstorm zich als een olievlek over de Nederlandse gewesten. In tientallen kerken en kloosters werden altaren en beelden vernield. Hierbij speelden de adel en de stadsbesturen vaak een actieve en regisserende rol.
Als reactie op de Beeldenstorm stuurde Filips II de hertog van Alva naar de Lage Landen om de bewoners tot gehoorzaamheid aan de koning en de katholieke kerk te dwingen. Alva kende geen pardon: hij vermoordde honderden opstandige protestanten. Zijn gruweldaden en de invoering van een hoge belasting waren de oorzaak van de Tachtigjarige Oorlog (1568-1648).

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief staan veel tips en wetenswaardigheden over geschiedenis en cultuur waar u echt iets aan heeft. Lees Door de Nederlandse Geschiedenis en Leven in de delta als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederland.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Door de Nederlandse geschiedenis

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland. Deze auteur toont aan dat geschiedenis buitengewoon verfrissend en boeiend kan zijn.
Door de Nederlandse geschiedenis

Lees verder: meer geschiedenis

Hoofdpagina Geschiedenis
Tachtigjarige Oorlog
Smeekschrift en begin Tachtigjarige Oorlog

Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.
Leven in de delta


Met 'Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats' heeft Ben Hendriks een zeer toegankelijke studie geschreven over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.
Nederlandse kastelen

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.