Ban- of dwangmolens bij kastelen

Kastelen in detail

In Zeddam staat op een hoog punt, aan de westzijde van het dorp, een ronde torenmolen. Het is een ronde, gemetselde toren, waarop de molenkap rust. Van dit type molen zijn er nog slechts enkele in Nederland aanwezig.

Huis Bergh

Deze torenmolen werd gebouwd 1441, waarmee hij vermoedelijk de oudste nog bestaande molen in Nederland is. De molen was het eigendom van de heren Van den Bergh, die resideerden op het Huis Bergh in 's-Heerenberg. De molen was een ban- of dwangmolen. Dat betekent dat de boeren in deze streek verplicht waren hun graan in een molen van de heer van hun heerlijkheid te laten malen. In de middeleeuwen waren er in de heerlijkheid Bergh vier dwangmolens.

Wind

Een windmolen stond uiteraard meestal niet dicht bij het kasteel, want de molen moest natuurlijk wel wind kunnen vangen. Om die reden werd de torenmolen van de heren Van den Bergh gebouwd in Zeddam. Van kasteel Schuilenburg aan de Oude IJssel in de Achterhoek is een prent bekend uit omstreeks 1550 waarop er wel dicht bij een kasteel een molen werd gebouwd. Deze molen werd zelfs op het kasteel gebouwd en wel op één van de hoektorens van de voorburcht. Blijkbaar ving de molen hier voldoende wind om zijn werk te kunnen doen.

Watermolens

Bij watermolens was er stromend water nodig om de raderen in beweging te brengen. Dat water was bij de meeste kastelen in Nederland wel aanwezig, want de meeste molens in het vlakke Nederland van die tijd waren gebouwd als waterkastelen. Meestal koos men voor de bouw van een kasteel een plaats aan een beek of ander stromend water om zeker te zijn, dat de grachten gevuld waren in tijden van nood om de vijand op afstand te houden. Dat water van die stromende beek kon ook voortreffelijk dienen om een waterradmolen aan te drijven. Zo zien we bij veel kastelen een watermolen verschijnen.

Hackfort

Bij het kasteel Hackfort, ten westen van de Gelderse plaats Vorden, staat ook een watermolen op de beek. Dit is een opvolger van een oudere watermolen, die op zijn beurt weer een voorganger had in een middeleeuwse watermolen. Maar deze middeleeuwse molen heeft niet op de plaats gestaan waar de huidige watermolen staat. Het is wel bekend dat de watermolen van het Hackfort al in 1424 wordt vermeld. De molen van het kasteel Vorden, die wat oostelijker, stroomopwaarts, op dezelfde beek heeft gestaan was al bekend in 1315. Tussen de heren van Vorden en van het Hackfort is in de zeventiende eeuw nog al wat onenigheid ontstaan, omdat de heer van het Hackfort vreesde dat door de bouw van een nieuwe molen op de beek te weinig water voor zijn eigen molen zou worden aangevoerd.

Dwangmolens

Er zijn nog honderden windmolens in Nederland, waarvan er verscheidene dwangmolens zijn geweest. Ook zijn er nog verschillende watermolens. Zo kennen we er een aantal in Zuid-Limburg, zoals bij voorbeeld de fraaie watermolen bij kasteel Schaloen in Valkenburg. Een van de mooiste watermolens staat bij kasteel Singraven in Denekamp. Het is een dwangmolen, daterend uit de middeleeuwen. Het is een driedubbele watermolen, dat wil zeggen dat hij drie waterraderen heeft. Daarmee werden een houtzaagmolen, een korenmolen en een oliemolen aangedreven. De molen inspireerde de zeventiende-eeuwse landschapsschilders Meindert Hobbema en Jacob van Ruysdael voor hun tekeningen en schilderijen.

Recht

Het recht van de heer om in zijn gebied de boeren te verplichten hun koren te laten malen op een van zijn molens, berustte op een van de heerlijke rechten, die een heer van zijn vorst had gekregen. In een akte uit Vlaanderen van Boudewijn XI stelde de graaf een nieuwe verantwoordelijke aan voor de uitbating (de exploitatie) van zijn molens op de rivier de Leie. Al wie binnen een bepaalde ban woonde moest zijn koren op die molens laten malen. Die ban of wel het gebied, waarbinnen het banrecht gold, was hier een cirkelvormig gebied van ongeveer vijf kilometer diameter. De akte van de graaf van Vlaanderen dateerde al uit het jaar 1198. Het recht van ban- of dwangmolens is dus al erg oud.
In de loop der tijd verdwenen de vele rechten, die de adel had verworven. Op grond van speciale wetgeving verloor de adel in 1848 al zijn bijzondere rechten en werd de publiekrechtelijke status van de heerlijkheden definitief afgeschaft.

PS

Lees Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Lees verder over kastelen

Nederlandse Kastelen
Middeleeuwse kastelen

Met 'Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats' heeft Ben Hendriks een zeer toegankelijke studie geschreven over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.
Kastelen: Van motte tot buitenplaats


Met 'Kastelen in Nederland' laten wij u genieten van de rijkdom van onze vaderlandse geschiedenis en in het bijzonder van de prachtigste en interessantste kastelen en huizen in Nederland.
Dankzij de vele illustraties is de uitgave 'Kastelen in Nederland' ook een kijkspel. Hierdoor krijgt u niet alleen een goede indruk hoe het kasteel in het Nederlandse landschap staat, maar wordt u ook geattendeerd op de uiterlijke bouwkundige bijzonderheden.
Kastelen in Nederland

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.