Martelaren van Gorinchem

In 1572 werden negentien katholieken uit Gorinchem door de watergeuzen in Den Briel vermoord. In de Sint-Niklaaskerk in Brussel herinnert de schrijn van de martelaren van Gorinchem aan deze treurige geschiedenis. In 1675 werden de martelaren zalig verklaard en in 1867 verklaarde paus Pius IX hen heilig.

Tachtigjarige Oorlog

Tijdens de Tachtigjarige Oorlog werd geweld tegen de tegenstanders niet geschuwd. De katholieke inquisitie verbrandde ketters op brandstapels. Ook de soldaten van Willem van Oranje rekenden soms hard af met andersgelovigen. In tientallen steden werden de plaatselijke geestelijken gemarteld, door tribunalen veroordeeld en vermoord. Vooral de wreedheid van de geuzenleiders Willem Lumey en Diederik Sonoy kende haast geen grenzen. De aversie tegen de moederkerk uitte zich in pesterij, vernedering, handtastelijkheden en moord.

Overgave

Op 25 juni 1572 zag men in Gorinchem de schepen van de watergeuzen naderen. Claes Pieck, kloosteroverste van het franciscaner mannenklooster liet de nonnen uit het nonnenklooster evacueren naar de buiten Gorinchem gelegen vesting van baljuw Caspar Turck. Hij moedigde andere geestelijken en katholieken aan om naar kloosters in de omgeving te gaan. Zij namen de misbekers en andere waardevolle spullen mee, maar de meeste franciscanen weigerden de stad te verlaten. Ook de pastoors Leonardus van Veghel en Claes Poppel bleven in Gorinchem. Het stadsbestuur besloot geen tegenstand te bieden. Nog dezelfde dag veroverden de geuzen Gorinchem. Een dag later namen de geuzen ook de vesting van Caspar Turck in.

Litanie van de heiligen

De pastoors en de monniken werden gevangengenomen en mishandeld. De geuzen pasten de werkwijze van de katholieke inquisitie bij ketters toe. Zij wilden dat de katholieke geestelijken hun geloof en trouw aan Rome afzworen. Na enkele dagen werden de gevangenen per boot naar Dordrecht en daarna naar Den Briel gebracht. Op de kade stond een galg, waar de gevangen enkele rondjes omheen moesten lopen terwijl ze het Salve Regina en andere kerkelijke liederen zongen. "Zien jullie de galg," riep Lumey. "Dat is jullie kerkhof en jullie kerk." Ter intimidatie deed de beul alsof hij de galg gereed bracht voor een executie. Hierna ging het in optocht door de straten van Den Briel, waar in het centrum een tweede galg stond opgesteld. Daar moesten de overmeesterde geestelijken het Te Deum en de Litanie van alle Heiligen zingen. Ook de tweede galg werd niet gebruikt. De priesters en de monniken uit Gorinchem werden opgesloten in de gevangenis, waar nog drie katholieken op hun executie wachtten.

Wraak

Inmiddels was de prins van Oranje door een van de geuzenleiders, Marinus Brant, op de hoogte gebracht van de gevangenneming van de katholieken. Op 1 juli 1572 ontvingen de geuzen en kopie van het bericht van Oranje waarin hij de vrijlating van de gevangenen eiste. Het beginsel van gewetensvrijheid zou ook voor de krijgsgevangen moeten gelden, vond de prins. Toen Willem Lumey ontdekte dat hij slechts een afschrift had ontvangen, negeerde hij de opdracht van Willem de Zwijger. Lumey voelde zich beledigd en besloot zich te wreken op de weerlozen. "Geen van hen lijken opvallende persoonlijkheden te zijn geweest, noch in hun prestaties, noch in hun persoonlijke heiligheid, alhoewel verschillenden hun roeping en opdracht gewetensvol en plichtgetrouw vervulden," schreef B.G. Hartman. "Tezamen lijken de negentien martelaren een goede doorsnede van de geestelijkheid van die dagen te vormen."

Executie

De verhoren en pogingen om de vrome gevangenen hun geloof af te laten zweren gingen nog een dag door. De volgende nacht werden ze even buiten Den Briel gebracht, waar de geuzen enkele maanden eerder het klooster Ter Rugge hadden platgebrand. Er stond nog een turfschuur overeind en daar konden de geestelijken aan de balken worden opgehangen. Nicolaas Pieck beklom als eerste de ladder. Hierna volgden de anderen: één voor een. "Heer vergeef het hun, want zij weten niet wat zij doen," zei Govaert van Mervel, een franciscaner priester en koster van het minderbroederklooster in Gorinchem. Hij was een van de oudste en heeft misschien gelijk gehad. De geuzenbeulen lieten zich helemaal gaan. De volgende dag werden de lijken van de martelaren onteerd. Souvenirjagers sloegen hun slag. In de dagen die volgden versierde men hoed of kleding in Den Briel met een hele hand, een vinger, een neus, een oor of een geslachtsdeel van een van de martelaren.

Relikwieën

Weken later groeven katholieken bij Ter Rugge botresten op. Deze werden jarenlang als relikwieën bewaard in het franciscanenklooster in Brussel. In de negentiende eeuw werd dit klooster afgebroken om plaats te maken voor het Beursgebouw. De in het klooster bewaarde relikwieën van de martelaren werden toen naar de Sint-Niklaaskerk overgebracht. In 1868 kregen de relikwieën van de martelaren van Gorinchem een eerbiedwaardige rustplaats. De uit het Duitse Kempen afkomstige goudsmid Franz Xaver Hellner (1844-1894) maakte hiervoor een prachtige schrijn van verguld koper.

Sint-Niklaaskerk in Brussel

De Sint-Niklaaskerk herinnert ons aan een zwarte bladzijde in de Nederlandse geschiedenis. In 1572 werden negentien katholieke religieuzen door de watergeuzen vermoord in Den Briel. In de Sint-Niklaaskerk in Brussel herinnert de schrijn van de martelaren van Gorinchem aan deze treurige geschiedenis.
Sint-Niklaaskerk

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief staan veel tips en wetenswaardigheden over geschiedenis en cultuur waar u echt iets aan heeft. Lees Door de Nederlandse Geschiedenis en Leven in de delta als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederland.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Door de Nederlandse geschiedenis

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland. Deze auteur toont aan dat geschiedenis buitengewoon verfrissend en boeiend kan zijn.
Door de Nederlandse geschiedenis

Lees verder: meer geschiedenis

Hoofdpagina Geschiedenis

Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.
Leven in de delta


Met 'Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats' heeft Ben Hendriks een zeer toegankelijke studie geschreven over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.
Nederlandse kastelen

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.