Voltaire

Haat tegenover de katholieke kerk

Voltaire werd tijdens zijn driejarige ballingschap in Engeland beïnvloed door de deïstische werken van John Locke en Isaac Newton. Veel verlichtingsfilosofen plaatsten politiek boven religie. Voltaire gaf duidelijk blijk van een haat tegenover de katholieke kerk. In 'Candide' (1759) hekelde Voltaire alle vormen van orthodox christendom en ontkende hij het bestaan van een goede almachtige God. Dit weerhield de Pruisische koning Frederik de Grote (1712-1786) er niet van om Voltaire uit te nodigen aan zijn hof. Frederik had veel respect voor de contemporaine filosofie en gaf weinig om religie. "Hij was een tolerant heerser omdat hij alle godsdiensten absurd vond," concludeerde Michael Collins.

Filosofie

"Terwijl rond 1750 nieuwe stromingen in de filosofie door de rijke en moderne klassen werden overgenomen, kwam het christendom steeds meer onder vuur te liggen. Voor veel Europese leiders was het gedachtegoed van de verlichting aantrekkelijk, omdat het seculier was en daardoor meer macht kon krijgen over de katholieke en protestante kerken." In Europa stonden de heersers van Frankrijk, Spanje en het Heilige Roomse Rijk de paus geen gezag meer toe. Zij leidden liever zelf de kerk in hun land. "Keizer Jozef II van Oostenrijk (1765-1790) vaardigde meer dan 6.000 decreten uit over het religieuze leven van zijn onderdanen," schreef Michael Collins in zijn studie 'Het verhaal van het christendom'.
Philip Stokes vatte de invloed van Voltaire als volgt samen: "Als filosoof is Voltaire niet buitengewoon origineel. Niettemin hoort hij in elk overzicht van het westerse denken thuis vanwege de enorme invloed die zijn werk had. Voltaire was meer dan enige andere filosoof belangrijk in het populariseren en op gang brengen van 'het tijdperk van de rede'."

Franse schrijver

Voltaire werd geboren als François-Marie Arouet in een rijke familie in Parijs. François rebelleerde en ging geen rechten studeren, zoals zijn vader graag gezien zou hebben, maar werd schrijver. Voltaire was al vroeg de beste toneelschrijver van Frankrijk. Hij domineerde het Franse toneel vijftig jaar met toneelstukken als 'Oedipe' (1718) en 'Irène' (1778). Behalve toneelstukken en gedichten, schreef Voltaire romans, brieven, pamfletten, biografieën, kritieken en geschiedkundige werken.
Voor het schrijven van opruiende teksten werd hij gevangen gezet in de Bastille. Hij nam in de gevangenis de naam Voltaire aan en begon met het schrijven van tragedies. Nadat hij voor een tweede keer een gevangenisstraf kreeg opgelegd, vertrok hij naar Engeland en maakte daar kennis met John Locke en Isaac Newton.
"Heb moed en gebruik je verstand," was de leus van de verlichtingsfilosofen. In Engeland omarmde Voltaire de rede. Hij werd een veelschrijver, die ook artikelen bijdroeg aan de 'Encyclopedie' van Denis Diderot. "De 'Encyclopedie' verwezenlijkte het reeds in de dertiende en zeventiende eeuw overwogen plan van respectievelijk Roger en Francis Bacon om een samenvatting te geven van alle op dat moment beschikbare kennis," schreef Matthias Volgt in zijn 'Handboek Filosofie'. "Dit vliegwiel van de vooruitgang oefende een enorme invloed uit op de publieke opinie en daarmee op de ontwikkeling die uiteindelijk in 1789 zouden leiden tot het uitbreken van de Franse revolutie."

Ballingschap

Tijdens zijn ballingschap in Engeland schreef Voltaire brieven, waarin hij het Franse absolutisme bespotte en de loftrompet aanhief over de Engelse maatschappij. Deze brieven werden uitgegeven als 'Lettres philosophiques' (Brieven uit Engeland). Voltaire gebruikte literaire stijlmiddelen om af te rekenen met de Franse machthebbers. Naast de absolute macht van de koning bespotte hij in zijn filosofische brieven de godsdienstige intolerantie, de privileges van de adel en de censuur. Als geen ander verstond hij de kunst "om bestaande ideeën in de vorm van een roman, toneelstuk of satire te gieten en ze vervolgens in een perfecte stijl en veelal met bijtende spot onder de aandacht van de lezer te brengen," merkte Matthias Vogt op.
Over democratie schreef Voltaire bijvoorbeeld: "Men vraagt zich elke dag af of een republikeinse regering te prefereren valt boven een monarchie. Het dispuut eindigt altijd met de conclusie dat het moeilijk is om de mens te regeren. De joden hadden God zelf als meester; zie wat dat hen gebracht heeft: ze zijn bijna altijd geslagen en slaven geweest, maar vindt u niet dat ze tegenwoordig een goed figuur slaan?"
"Voltaire droeg," volgens Bryan Magee, "zeer veel bij aan het verspreiden van de revolutionaire implicaties van de nieuwe wetenschap en het nieuwe liberalisme in Europa."
Voltaire: "Ik geloof in God, niet de God van de mystici en theologen, maar de God van de natuur, de grote meetkundige, de architect van het universum, de eerste verwekker, onveranderlijk, transcendentaal, eeuwigdurend."

Dictionnaire philosophique

Ik geef een voorbeeld uit 'Dictionnaire philosophique' waarin u kunt zien hoe Voltaire de kerk bestreed. In dit fragment beschrijft hij de kwaliteiten van een theïst, de aanhanger van een levende God: "In dit principe verzoend met de rest van het universum omarmt hij geen van deze sekten, die allemaal in tegenspraak met elkaar zijn; zijn religie is de oudste en meest verbreide; want de simpele verering van een god ging aan alle systemen in de wereld vooraf. Hij spreekt een taal die alle volken verstaan, terwijl ze elkaar niet verstaan. Hij heeft broeders van Peking tot Cayenne en hij rekent alle wijze mannen tot zijn broeders. Hij gelooft niet dat godsdienst uit de meningen van een onbegrijpelijke metafysicus of uit ijdel vertoon, maar uit verering en rechtvaardigheid zijn ontstaan. Goed doen, dat is zijn eredienst; onderdanig zijn aan God, dat is zijn doctrine. De mohammedaan roept tegen hem: "Wees gewaarschuwd als u geen pelgrimstocht naar Mekka maakt!" "Wee u," zegt de christen, "als u geen tocht naar Onze Lieve Vrouwe van Loreto maakt!" Maar hij lacht om Loreto en om Mekka; hij steunt echter de behoeftigen en verdedigt de verdrukten."

Parijs

In 1729 kreeg Voltaire toestemming om terug te keren naar Parijs. Na de publicatie van zijn 'Lettres philosophiques' in 1734 zonderde hij zich veiligheidshalve af in het landhuis van Madame du Châtelet in Curey. Hoewel Voltaire bespioneerd en verraden werd door vrienden ging hij door met het beledigen van de machthebbers. In 'Discours sur l'homme' schreef hij bijvoorbeeld: "Deze wereld is een grote dans waarin dwazen, gemaskerd door lachwekkende namen als eminentie en hoogheid, hun wezen denken te kunnen opblazen en hun laagheid te kunnen verheffen. Alle stervelingen zijn gelijk ... Iedereen wordt geboren uit hetzelfde slijk; ze slepen zich in dezelfde zwakte door hun kindsheid; en de rijken en armen en de zwakken en de sterken, allen gaan gelijkelijk van de smart naar de dood."

Frederik de Grote

Door dit soort teksten bleef Frankrijk een gevaarlijke plaats voor Voltaire. In 1736 kwam hulp uit onverwachte hoek. Voltaire ontving een uitnodiging van de Pruisische koning Frederik de Grote (1712-1786). Frederik was geraakt door de verlichtingsfilosofie en had het christendom de rug toegekeerd: "Uw werken zijn schatten van de geest [...] U alleen bent in staat de wijsheid van een filosoof, de talenten van een historicus en de schitterende fantasie van een dichter te verenigen in één en dezelfde persoon."
Frederik was een verdienstelijk fluitspeler en hield van kunst, muziek en wetenschap. Hij omringde zich daarom graag met componisten, muzikanten, kunstenaars en wetenschappers. Door de liefde voor kunst, wetenschap en mannen verslechterde de relatie tussen Frederik en zijn vader Frederik Willem (1688-1740). De oude koning had graag gezien dat zijn zoon en opvolger meer aandacht schonk aan militaire aangelegenheden. Hij moest niets hebben van het losbandige leven van zijn zoon en deed er veel aan om dit te bestrijden. Hij liet de vriend van Frederik, Hans Hermann von Katte, ter dood veroordelen en sloot zijn zoon op om te voorkomen dat hij zijn erfplicht zou ontvluchten. In zekere zin betekende de onthoofding van Hans Hermann von Katte op de binnenplaats van Küstrin het keerpunt in het leven van Frederik de Grote.

Heerser

In de periode waarin Frederik de Grote Voltaire leerde kennen moest hij nog niets weten van oorlogsgeweld. In een van zijn brieven aan Voltaire schreef Frederik dat hij Machiavelli's 'De prins' las en geschokt was door diens bewering dat de belangrijkste bezigheid van elke heerser oorlog was. Dat was "tegengesteld aan deugdzaamheid en de ware interesses van vorsten," schreef hij. Na de dood van zijn beschermvrouw Du Châtelet in 1750 aanvaardde Voltaire een uitnodiging van koning Frederik II van Pruisen om naar Potsdam te komen. De Franse schrijver was altijd tweeslachtig waar het om macht ging: hij werd er steeds door aangetrokken en walgde er vervolgens van. De relatie tussen Frederik en Voltaire bleef spannend. Na zijn eerste ontmoeting met Frederik schreef Voltaire aan een vriend: "Ik heb een van de beminnelijkste mannen ter wereld ontmoet [...] een filosoof zonder strengheid, vervuld van vriendelijkheid en hoffelijke manieren." Maar hij schatte ook de toekomstmogelijkheden van Frederik goed in. Volgens James R. Gaines zou Voltaire gezegd hebben dat Frederik "diep verlangt naar beroemdheid, ja zelfs krijgshaftige beroemdheid; hij staat te popelen om in de voetsporen te treden van de Grote Keurvorst."
En zo zou het ook gaan. Later zou Frederik, hij wordt niet voor niets 'de Grote' genoemd, zijn vader op militair gebied overvleugelen. De verlichte despoot bleek een kundig diplomaat en goede generaal. Onder leiding van Frederik de Grote werd de staat Brandenburg-Pruisen een grote Europese mogendheid.

Genève

Voltaire vertrok na drie jaar uit Potsdam. Om uit handen van de Franse machthebbers te blijven vestigde hij zich in Genève. Zijn huis 'Les Délices', waarin tegenwoordig het 'Institut et Musée Voltaire' is gevestigd, net buiten de stad bood een prachtig uitzicht op het meer van Genève. Hier schreef hij in 1755 zijn beroemde gedicht 'Poème sur le désastre de Lisbonne' naar aanleiding van de verwoestende aardbeving van 1755 in Lissabon. Door dit natuurgeweld en de Zevenjarige Oorlog (1756-1763) werd Voltaire steeds cynischer en pessimistischer. Maar hij bleef vastberaden als hij opkwam voor menselijkheid en gerechtigheid.
In zijn latere jaren, waarin hij regelmatig Parijs bezocht, richtte Voltaire zich steeds meer op cultuurgeschiedenis. In Genève ontstond ook zijn beroemdste novelle 'Candide' (1759). In dit verhaal bekritiseerde hij de optimistische filosofie van Gottfried Wilhelm Leibniz (1646-1716) door de filosoof in de gedaante van mentor Pangloss de gebeurtenissen en omstandigheden in de wereld te laten uitleggen aan de hoofdpersoon Candide.

Belangstelling

"De bescheidenheid die een mens in acht hoort te nemen verbiedt mijn eerlijkheid je te vertellen hoe ongelofelijk goed ik hier aangeschreven sta," schreef hij op 17 januari 1737 uit Leiden aan een Parijse vriend. Voltaire stond graag in de belangstelling. Op 83-jarige leeftijd keerde Voltaire als held terug naar Parijs, waar hij in de Comédie Française de opvoering van zijn laatste toneelstuk 'Irène' bijwoonde. Voltaire kreeg een staande ovatie. Enkele weken later overleed hij. De schrijver zou zijn dood verhaast hebben door een te grote hoeveelheid opium in te nemen. Voltaire werd begraven bij een abdij in de Champagne. Na de Franse Revolutie werden zijn overblijfselen in 1791 bijgezet in het Pantheon in Parijs.
De bibliotheek van Voltaire, waaronder 22.000 brieven, werd opgekocht door Catharina de Grote. Deze nalatenschap wordt bewaard in de Russische Nationale Bibliotheek in Sint-Petersburg. Door deze aankoop kreeg Catherina ook de brieven terug die zij aan Voltaire had geschreven. Over de markante persoonlijkheid van keizerin Catharina de Grote, die bijna haar hele leven correspondeerde met belangrijke wetenschappers uit haar tijd, waaronder John Locke en Diderot, zal ik u een andere keer informeren.

PS

Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief staan veel tips en wetenswaardigheden over geschiedenis en cultuur waar u echt iets aan heeft. Lees Door de Nederlandse Geschiedenis en Leven in de delta als u meer wilt weten over de geschiedenis van Nederland.

Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail

Lees verder: meer informatie over Kerk en Samenleving

Kerk en Samenleving
Verlichting

Leven in de delta is een aantrekkelijke geschiedenisbundel en een reis door de tijd en door Nederland. U ziet Nederland door de ogen van een liefhebber van geschiedenis: beleef het verleden van ons land aan de hand van opzienbarende feiten en mooie verhalen.
Leven in de delta


Met 'Nederlandse kastelen: van motte tot buitenplaats' heeft Ben Hendriks een zeer toegankelijke studie geschreven over de geschiedenis van Nederlandse kastelen en het leven op kastelen door de eeuwen heen.
Nederlandse kastelen

Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.