Kabinet in oorlogstijd: het vertrek van De Geer
Meeregerende koningin
Het recht van de Nederlandse regering om in Londen wettelijke maatregelen te nemen is rechtens erkend, schreef Pieter Sjoerds Gerbrandy in 1946 in zijn verslag over het regeringsbeleid in Londen. "Deze staatsrechtelijke opvatting doet intussen niet af aan het feit, dat de regering steeds in sterke mate het gemis heeft gevoeld van een parlement, waarmee gemeen overleg mogelijk was."Koninklijke dictatuur
In de eerste jaren in Londen ontwikkelde koningin Wilhelmina het vreemde idee, dat in een naoorlogs staatsbestel de ministers niet langer verantwoordelijkheid verschuldigd waren aan het parlement, maar aan de koningin. Deze wonderlijke opvatting kwam de relatie met de eveneens in ballingschap regerende minister-president Pieter Sjoerds Gerbrandy niet ten goede. Bij het gedwongen vertrek van premier Dirk Jan de Geer zien we voor het eerst dat koningin Wilhelmina volop meeregeerde. Gerbrandy ging, in zijn verslag over de regering in ballingschap, wijselijk niet in op de vraag of dit meeregeren van de koningin geoorloofd was volgens de Nederlandse constitutie.Pieter Sjoerds Gerbrandy
De gereformeerde Gerbrandy werd op 13 april 1885 geboren in Sneek. Na het gymnasium studeerde hij rechten aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. Hij promoveerde in 1911 en ging daarna als advocaat aan de slag, eerst in Leiden en later in zijn geboorteplaats Sneek. Van 1920 tot 1930 was Gerbrandy voor de ARP lid van de Gedeputeerde Staten van Friesland. In 1930 werd hij hoogleraar aan de Vrije Universiteit in Amsterdam. In 1939 trad het kabinet-De Geer II aan, waarin Gerbrandy minister van Justitie was. In Londen benoemde koningin Wilhelmina Gerbrandy eigenhandig tot premier. Het tweede hoofdstuk in 'Enige hoofdpunten van het regeringsbeleid in Londen' van Pieter Sjoerds Gerbrandy gaat over het vertrek van premier Dirk Jan de Geer.Defaitisme
Al na een paar maanden had koningin Wilhelmina geen vertrouwen meer in premier Dirk Jan de Geer. Zij vond hem te defaitistisch: De Geer zou zich hebben neergelegd bij de nederlaag. Gerbrandy beschreef het zo: "de leiding, door de heer De Geer gegeven in de moeilijke dagen van 10 tot 14 mei 1940, was niet krachtig. In Londen manifesteerde zich spoedig een onduidelijke houding, die naar later bleek neigde tot een compromis met de vijand, zodat de ambtgenoten, die hem afmaten naar zijn staatkundige loopbaan en grote technische kennis, in hun vertrouwen werden geschokt." Gerbrandy noemde na de oorlog drie voorvallen die de houding van Dirk Jan de Geer illustreerden. De Geer wilde geen verklaring laten uitgaan waarin het 'doorvechten' van Nederland duidelijk werd verwoord. In de eerste radiorede van de premier vanuit Londen kwam het verzet tegen Duitsland niet aan de orde. Deze eerste radiotoespraak van de premier viel bij zijn collega's en koningin Wilhelmina niet in goede aarde.Neutraal
In zijn radiorede legde Dirk Jan de Geer de nadruk op het vooroorlogse beleid van de regering dat er altijd op gericht was geweest om de neutraliteit te behouden. In het eerste deel van deze toespraak legde hij uit dat de Duitse aanval op Nederland een schending van deze neutraliteit betekende en dat Nederland wel tegenstand moest bieden omdat het werd aangevallen. In het laatste deel richtte hij zich op de Nederlandse ambtenaren, die gewoon hun werk moesten blijven doen. Ook hiermee sloot Dirk Jan de Geer aan bij bestaand beleid. Toen de spanning in Europa aan het einde van de jaren dertig opliep, instrueerde de regering de ambtenaren om in geval van oorlog gewoon op hun post te blijven. De Geer sloot zijn radiopreek af met de woorden: "als ons lijden ons geloof in God niet doet verliezen, [kan] zelfs de vreselijkste beproeving een zegen blijken te zijn."Dit is geen oorlogstaal.
Vertrek De Geer
Het derde probleem deed zich voor toen een conservatoire maatregel genomen moest worden in het belang van het Nederlandse deviezenbezit. De Geer was tegen deze besluitvorming. Volgens de andere ministers was hij tegen, omdat hij tot een compromis met de Duitsers wilde komen. Dirk Jan de Geer was ervan overtuigd dat Groot-Brittannië de oorlog tegen Duitsland nooit zou kunnen winnen. "Driemaal kwam hij", volgens Gerbrandy, "in de vergadering van de ministerraad met een of andere opzet, gericht op het vinden van contact met de vijand. [...] Hoe langer hoe meer ook trad een kritische houding van meer dan een ambtgenoot tegenover hem aan de dag. De ongerustheid van hare majesteit de koningin steeg. Tegen het einde van augustus 1940 vroeg de heer De Geer ontslag, zonder dat deze aanvraag betiteld kon worden als 'vrijwillig'."Buitenspel
Hoewel Dirk Jan de Geer minister van Financiën wilde blijven, werd hij door zijn collega's buitenspel gezet. Er werd lang gepraat over een zinvolle functie. Uiteindelijk werd besloten dat De Geer voor de Nederlandse regering via Portugal naar Nederlands-Indië zou reizen. De Geer reisde echter in februari 1941 met toestemming van de Duitse bezettingsautoriteiten via Lissabon terug naar Nederland. In 1942 publiceerde De Geer zijn brochure 'De synthese in den oorlog'. Hierin beschreef hij zijn visie dat de oorlog door Groot-Brittannië niet gewonnen zou kunnen worden.Prachtige propaganda
Voor verschijning stuurde De Geer zijn brochure naar de koningin in Londen, met de mededeling dat hij 'De synthese in den oorlog' alleen zou publiceren als de koningin geen bezwaar maakte. Koningin Wilhelmina maakte geen bezwaar. "Het spreekt vanzelf, dat de heer De Geer geen antwoord werd gegeven," schreef Gerbrandy in 1946. U kunt zich voorstellen, dat de terugkomst van de premier uit Londen en de publicatie van de brochure 'De synthese in den oorlog' voor de Duitse bezetter prachtige propaganda betekende.Afrekening
Na de oorlog vond de afrekening plaats. In 1947 werd Dirk Jan de Geer tot een jaar voorwaardelijke gevangenisstraf veroordeeld, wegens opzettelijke benadeling van de staat. Op 12 november 1947 werd De Geer ontslagen als Minister van Staat. De inmiddels afgetreden koningin Wilhelmina zorgde er persoonlijk voor, dat hij drie jaar later zijn Nederlandse onderscheidingen, de Ridder in de Orde van de Nederlandse Leeuw en de Commandeur in de Orde van Oranje-Nassau, moest inleveren.Pijnlijk onderwerp
Het vertrek van Dirk Jan de Geer kwam hard aan in Londen. In een verklaring die via de voorlichtingsdienst van de Nederlandse regering in ballingschap werd verspreid schreef Gerbrandy: "Wij, gij ginds, koningin en kabinet hier, maken allen een zeer zware tijd door. Wij zullen elkaar niet lastig vallen met ons leed. Trouwens wij kunnen aan het gebeurde niets meer veranderen. Wij kunnen ons alleen troosten met de gedachten, dat de latere historieschrijver de pijnlijke en voor het nationaal belang zo schadelijke woordbreuk van de vorige minister-president te boek zal stellen als een tragische teleurstelling in geplaatst vertrouwen. [...] Meer heeft de regering u voor het ogenblik over dit pijnlijke onderwerp niet te zeggen."PS
Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken we regelmatig aandacht aan de beslissende momenten en belangrijkste personen in de Tweede Wereldoorlog. Lees Tweede Wereldoorlog: de Hoofdrolspelers als u meer wilt weten over de geschiedenis van de Tweede Wereldoorlog. Het vertrek van De Geer staat ook in de interessante bundel 'Nederland in verleden tijd'.Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail
Lees verder: meer Tweede Wereldoorlog
Tweede WereldoorlogKabinet in oorlogstijd: evacuatie naar Londen
Kabinet in oorlogstijd: ministerwisselingen zomer 1941
Kabinet in oorlogstijd: Brits bombardement op Rotterdam
Leestip
Een informatieve gratis nieuwsbrief over geschiedenis. Interessante verhalen over Historische Plaatsen, Kastelen, Royalty, WO2 en Wetenschap.
Al twintig jaar een begrip in Nederland bij liefhebbers van geschiedenis.
Mis niets ...
Neem nu een abonnement op onze
Gratis Nieuwsbrief
Mis niets ...
Neem nu een abonnement op onze
Gratis Nieuwsbrief
Tweede Wereldoorlog
'Tweede Wereldoorlog: de hoofdrolspelers' is de 'wie is wie' van deze oorlog. In deze publicatie nam Ruud van Capelleveen de belangrijkste personen op die een rol van betekenis speelden in dit wereldomvattende conflict. U kunt in deze biografiën snel de belangrijkste feiten opzoeken.In 'Tweede Wereldoorlog: de hoofdrolspelers' van Ruud van Capelleveen treft u de biografieën aan van 165 mannen en vrouwen die in deze oorlog een beslissende rol speelden.
Tweede Wereldoorlog: de hoofdrolspelers
Geschiedenis Nederland
In 'Door de Nederlandse geschiedenis' vertelt Ruud van Capelleveen veel over de Nederlandse geschiedenis: over de moordenaar van Willem van Oranje, Balthasar Gerards, over raadpensionaris Johan van Oldenbarnevelt, die met prins Maurits in conflict raakte, over de invloed van koning Lodewijk Napoleon, die door zijn broer Napoleon Bonaparte aangewezen werd om de Franse belangen te dienen als koning over Nederland, over de Slavenhandel van de WIC en andere belangrijke episodes uit onze vaderlandse geschiedenis.'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis
Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.