Eise Eisinga (1744-1828)
Werelderfgoed in Franeker

Foto Niels Elgaard Larsen (CC BY-SA): Franeker Planetarium
In het Friese stadje Franeker woonde Eise Eisinga. Toen in het voorjaar van 1774 in Friesland paniek uitbrak, men dacht dat de wereld zou vergaan, besloot Eisinga dit bijgeloof te bestrijden door de gang van de planeten inzichtelijk te maken. Hij toverde zijn woning om in een planetarium. De Friezen konden in zijn woonkamer zien dat de bewering van de dominee uit Boazum onzin was. Het planetarium in Franeker werd in september 2023 toegevoegd aan de werelderfgoedlijst van UNESCO.Liefhebber van de waarheid
De 'liefhebber van de waarheid', zoals de dominee uit Boazum zich noemde, beweerde in zijn boekje dat de vier planeten Mercurius, Venus, Mars en Jupiter, en de maan, op 8 mei met elkaar in botsing zouden komen. Op deze dag in mei zouden deze hemellichamen vanaf de aarde gezien vlak bij elkaar in het sterrenbeeld Ram in de hemel staan. De regering verbood het boekje in een poging om verdere verspreiding van paniek te voorkomen.Verlichting
Eise Eisinga was een nuchtere verlichte geest. Hij vond dat je bijgeloof moest bestrijden met kennis en heldere argumenten. Dit was ook de kern van de filosofie van de Verlichting. De rol van het geloof ging een ondergeschikte rol spelen in het denken van wetenschappers. Voordien bepaalden de kerkvaders wat waar of onwaar was. Toen de grondlegger van de astronomie Galileo Galilei (1564-1642) bewees dat de Bijbel niet klopte werd hij tijdens een kerkelijk proces veroordeeld tot een levenslang huisarrest. Galileo Galilei had op basis van de theorieën van Nicolaas Copernicus (1473-1543) en zijn eigen waarnemingen geconcludeerd, dat niet de aarde, maar de zon in het midden van ons zonnestelsel staat. De katholieke kerk beweerde echter al sinds jaar en dag dat de aarde in het midden van het universum stond en dat alle planeten en sterren om de aarde heen draaiden. Het bewijs hiervoor zou in de Bijbel te vinden zijn. Wetenschappers van de Verlichting wezen de Bijbel en andere fabeltjes af als bron voor hun onderzoek. Bewijzen zouden in de natuur gezocht moeten worden. Dogma's werden afgewezen.Kennis
De Verlichting speelde niet alleen een belangrijke rol op wetenschappelijk en filosofisch gebied. Het wetenschappelijke werk op universiteiten veranderde. Men ging in de achttiende eeuw steeds meer waarde hechten aan empirische analyse en experimentele onderzoekingen. De Duitse filosoof Immanuel Kant (1724-1804) omschreef dit "als een kwestie van mondigwording der mensheid. De bestemming van de mens acht men voor alles gelegen in het verwerven en uitbreiden van kennis." Kortom: de mens ging kennis vergaren. Dit deed men ook door het aanleggen van verzamelingen en rariteitenkabinetten. Er ontstond een grote behoefte aan woordenboeken en wetenschappelijke handboeken. In Frankrijk begon Denis Diderot (1713-1784) met de publicatie van een encyclopedie. Tussen 1751 en 1772 verschenen 28 delen. Hij droeg het werk op aan Francis Bacon (1561-1626), een van de grondleggers van de nieuwe denkwijze.Kennis is macht
Door de Verlichting veranderde er veel. Het opvoeden van kinderen kreeg meer aandacht. Pestalozzi werd de grondlegger van de moderne opvoedkunde. Ook vorsten werden 'verlicht'. Verlichte despoten waren vorsten die alle macht zelf in handen hielden, maar zich bekommerden om het welzijn van hun onderdanen. Voorbeelden van vorsten met een verbeterde kijk op de mensheid waren de Russische tsaar Peter de Grote (1672-1725) en Frederik II van Pruisen (1712-1786). Voor de modernisering van het leger en de marine haalde Peter de grote buitenlandse specialisten naar Rusland. Hij verplichtte alle onderdanen tot militaire dienst. Hij schiep een nieuwe dienstadel. Uit conservatieve kringen ondervond Peter de Grote veel tegenstand tegen al zijn veranderingen en moderniseringen, maar hij bezat voldoende macht om zijn opvattingen in Rusland door te voeren. De Pruisische vorst Frederik II, de bouwer van paleis Sanssouci in Potsdam, was een bewonderaar van Voltaire. Hij nodigde de Franse filosoof uit om aan zijn hof te komen wonen. Frederik en Voltaire kregen al snel onenigheid over de toepassing van de ideeën van de Verlichting. Frederik zag in dat deze theorieën in de praktijk ook een aantasting van zijn macht konden betekenen. Frederik bleek dat goed te hebben ingeschat. Enkele jaren na zijn dood beëindigde de Franse revolutie in Frankrijk de macht van Lodewijk XVI (1754-1793) en zijn echtgenote Marie Antoinette (1755-1793).Eise Eisinga

Planetarium

Standsverschil
Het verslag van Jacob van Lennep is erg precies. Daarnaast blijkt uit enkele opmerkingen dat de Verlichting nog geen einde had gemaakt aan het standsverschil. "De maker toonde mij alles alsof hij in een kermisspel was, zonder dat hij er iets vanaf leek te weten. Wij wisten niet wat wij meer moesten bewonderen: de durf van de onderneming, de voortreffelijkheid en precisie van de uitvoering of de onbegrijpelijke eenvoud van de maker. Jammer dat dit kunstige gewrocht niet te verplaatsen is en met het huis ten onder moet gaan." De jonge Jacob van Lennep was niet onder de indruk van het intellect en de presentatie van Eise Eisinga. Mogelijk speelden ook religieuze of politieke overwegingen een rol. Eisinga was ook belastinggaarder en in deze functie raakte hij betrokken bij de beweging van de patriotten. Toen het Franse leger daaraan een einde maakte moesten de leiders, waaronder Eise Eisinga vluchten. Na zeven jaar kon hij pas terugkeren naar Franeker, waar hij was aangesteld als curator, tot de sluiting door Napoleon in 1811, van de universiteit.Eisinga Museum
Het huis van Eisinga ging niet ten onder. In 1818 bracht koning Willem I een bezoek aan het planetarium. Hij zorgde ervoor dat het huis in 1825 voor tienduizend gulden door de staat gekocht werd. Eise Eisinga overleed op 27 augustus 1828 in Franeker. Na zijn dood kwam het huis van Eise Eisinga in het bezit van de stad Franeker. Het werd een museum. Het is nog altijd te bezoeken en het planetarium werkt nog steeds erg nauwkeurig.Werelderfgoed
Minister Ingrid van Engelshoven van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap maakte in december 2021 bekend het Koninklijk Eise Eisinga Planetarium in Franeker voor te dragen voor de UNESCO Werelderfgoedlijst. Toekenning van deze status heeft een positieve invloed op de bekendheid van de historische binnenstad van Franeker en de regio Friesland, schreef de minister. "Het zou een mooie aanvulling zijn op de andere werelderfgoederen in Friesland." Het planetarium in Franeker werd in september 2023 toegevoegd aan de werelderfgoedlijst van UNESCO. Andere Werelderfgoederen in Friesland zijn het Ir. D.F. Woudagemaal in Lemmer en de Waddenzee.PS
Wie leest weet meer en begrijpt beter. In onze gewaardeerde nieuwsbrief schenken wij regelmatig aandacht aan ontdekkingen en wetenschappers. Lees Wetenschap: 150 belangrijke wetenschappers en ontdekkingen om meer te weten te komen over interessante wetenschappers en ontdekkingen. Eise Eisinga komt ook voor in onze uitgave Wetenschap: 150 belangrijke wetenschappers en ontdekkingen.Ontvang elke werkdag gratis geschiedenis per e-mail
Lees verder: meer Wetenschap
Wetenschap en OntdekkingenAstronomie
Uitvinders
Leestip
Een informatieve gratis nieuwsbrief over geschiedenis. Interessante verhalen over Historische Plaatsen, Kastelen, Royalty, WO2 en Wetenschap.
Al twintig jaar een begrip in Nederland bij liefhebbers van geschiedenis.
Mis niets ...
Neem nu een abonnement op onze
Gratis Nieuwsbrief
Mis niets ...
Neem nu een abonnement op onze
Gratis Nieuwsbrief
Wetenschap

De auteur legt deze lastige onderwerpen uit in begrijpelijk Nederlands, zodat ook u nu kunt begrijpen waarom deze wetenschappers zo belangrijk zijn en deze uitvindingen zo bruikbaar waren.
Wetenschap
Geschiedenis Nederland

'Door de Nederlandse geschiedenis' is een bundeling van de beste artikelen van Ruud van Capelleveen over de geschiedenis van Nederland.
Door de Nederlandse geschiedenis
Betrouwbare informatie kost veel tijd en geld, maar dankzij onze populaire producten heeft u op onze website toch gratis toegang.